دکتری پژوهش محور

دکتری پژوهش محور ، شیوه پژوهش محور، دوره­ای با محوریت پژوهش است که برخی از دستاوردهای آن عبارت از حل مشکلات، ارائه فناوری­های جدید، نظریه یا ایده جدید، تولید دانش فنی، ثبت اختراع و… است و مشتمل بر اخذ واحدهای درسی محدود و الزام به ارایه پایان­نامه­ می­باشد.

دوره دکترای پژوهشی یکی از بالاترین مقاطع تحصیلی آموزش‌عالی است که به اعطای مدرک تحصیلی دکتری پژوهش محور می­انجامد و مجموعه­ای هماهنگ از فعالیت­های پژوهشی و آموزشی است. در حال ­حاضر درخصوص بسیاری از دانشجویان دوره­های دکتری آموزش محور به دلیل مشغله­های تحصیلی چندین سال طول می­کشد تا پس از فراغت از تحصیل مهارت­های عملی لازم را به دست آورند. از این­رو در جهان، دوره­های دکتری پژوهش محور مطرح شده است. با توجه به اینکه دانشگاه نسل سوم، دانشگاهی است که در اقتصاد کشور نقش مؤثری دارد لذا ضرورت توسعه دکتری پژوهش محور بیش از پیش آشکار می­گردد.

هدف از ایجاد دوره­ی دکتری پژوهشی، تربیت افرادی است که ضمن احاطه به علوم مرتبط در زمینه­ای خاص و همچنین آشنا شدن با روشهای پیشرفته تحقیق و دستیابی به جدیدترین مبانی پژوهشی، بتوانند ضمن فراهم‌آوردن بستری مناسب جهت حل مشکلات روز جامعه و در دست گرفتن رهبری پژوهش، با نوآوری در زمینه‌ی ارتقاء و توسعه روش­های نوین و ایجاد پل ارتباطی بین علوم‌پایه و کاربردی، گامی در جهت خودکفایی کشور و توسعه پایدار و نهایتاً گسترش مرزهای دانش و ارتقاء علمی مراکز تحقیقاتی و دانشگاه­ها و احیای روحیه خودباوری، برای دستیابی به تازه­های جهان دانش بردارند.

محور اصلی فعالیت­های دوره­ی دکتری تخصصی پژوهشی، کسب دانش و مهارت از طریق پژوهش هدفمند و نوآوری در یک رشته خاص است و آموزش نیز وسیله­ای است برای برطرف­کردن کاستی­های آموزشی دانشجویان این دوره تا راه را برای وصول به اهداف دوره­ی مزبور هموار سازد.

شرط نخست برای برگزاری دوره­های دکتری پژوهش محور، تعریف یک پروژه و رساله دکتری است. دانشگاه یا پژوهشگاه باید اهمیت و ضرورت پروژه را براساس اولویت­های نیازهای روز کشور تعیین کرده و همچنین کارفرما و منبع مالی تأمین آن نیز مشخص باشد که همین امر یکی از عوامل تقویت­کننده ارتباط دانشگاه و صنعت می­باشد. در پذیرش به شیوه­ی جدید دانشجوی دکتری پژوهش محور، گام نخست این خواهد بود که مهارت­های عملی این دانشجویان در زمینه­ی فعالیت­های مورد علاقه آنان، با بررسی پرونده و سوابق مربوطه محرز شود. فرد با توجه به سوابق تحصیلی و متناسب با موضوع پروژه­ی خود، این دوره را طی کرده و در صورت صلاحدید استاد راهنما دروسی را که مورد نیاز باشد می­گذراند. در دوره پژوهش محور، امتحان جامع برای فرد وجود ندارد، اما باید در دوره‌های تقسیم­بندی شده، گزارش پیشرفت پروژه را ارائه و پس از آن نیز از رساله­ی خود دفاع کند.

دانشجویان دکتری پژوهشی بر این باورند که، آزمون فعلی دکتری برای آنان مناسب نیست و از این کنکور دکتری استقبال نمی­کنند و معتقدند مهمترین مهارت­هایی که یک دانشجوی دکتری پژوهش محور باید داشته باشد، تعریف و قدرت حل مسئله است. دانشجویان دکتری پژوهش محور با توان بالای پژوهشی تربیت می‌شوند و محدودیت تدریس در دانشگاه برای فارغ­التحصیلان دکتری پژوهش محور وجود ندارد و پذیرش دانشجوی دکتری پژوهش محور به شرطی مقدور است که موضوع پایان­نامه در جهت درخواست و رفع نیاز صنعت، سازمان، نهاد یا دستگاه اجرایی به عنوان کارفرما باشد. در دوره­های پژوهش محور، دانشجو برای حل یک مشکل وارد دانشگاه می‌شود و پروژه­ها باید براساس مشکلات واقعی جامعه تعریف شود. بنابراین دانشجویان این دوره­ها هم به آن مسأله مسلط می‌شوند و هم به جامعه کمک و آن را برای تغییر و تحولات آینده آماده می­کنند.

چشم­انداز آتی شیوه­ی پژوهش محور در ایران: با توجه به اینکه دانشگاه نسل سوم، دانشگاهی است که در اقتصاد کشور نقش مؤثر و به سزایی دارد و اگر کارآفرینی مبتنی بر علم نباشد ارزش افزوده و تأثیر آن بسیار پایین خواهد بود، ضرورت توسعه­ی دکتری پژوهش محور، بیش از پیش آشکار می­گردد. در همین راستا و با توجه به تأکید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بر لزوم گسترش ارتباط دانشگاه و صنعت، هدف این است که درآینده­ای نزدیک حدود ۸۰ درصد دوره­های دکتری، به صورت پژوهش محور بوده و تنها ۲۰ درصد دوره­ها، به صورت آموزشی برگزار می­گردد. آمارها نشان می­دهد که، ظرفیت پذیرش دانشجویان پژوهش محور در مقاطع تحصیلات تکمیلی، طی یک سال اخیر رشد چشمگیری داشته که این امر نشانگر این است که سیاست کلی آموزش‌عالی کشور ما در مقاطع تحصیلات تکمیلی به دلیل کاربردی بودن این شیوه و استقبال دانشگاه­ها و مؤسسات آموزش عالی، به شیوه پذیرش دانشجوی پژوهش محور، گرایش پیدا کرده است.

دکتری پژوهش‌محور در ایران و سایر کشورها

دکتری پژوهش‌ محور رایجترین شیوه تربیت دانشجوی دکتری در کشورهای برتر علمی دنیا است که در آن سعی می‌شود دانشجوی به جای وابستگی به دانش استاد راهنما؛ به دانشمندی مستقل با توانایی تولید علم تبدیل شود.

دو مدل رایج تربیت دانشجوی دکتری در دنیا شامل مدل درس‌ محور(course based)  و پژوهش‌ محور (research based) می‌شود که البته تا کنون حرف اول و آخر در تربیت دانشجوی دکتری در ایران با مدل درس‌محور بوده است. اما وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از آزمون دکتری سال ۹۰ به درج کدرشته‌هایی در دفترچه انتخاب رشته پذیرفته ‌شدگان اولیه این آزمون اقدام کرد که حاکی از ورود مدل «دکتری پژوهش‌محور» به نظام تربیت دانشجوی دکتری در کشورمان بود.

در تربیت دانشجوی دکتری در مدل درس‌محور (course based) دانشجو موظف به گذراندن تعدادی واحد درسی بر مبنای برنامه آموزشی در هر نیمسال تحصیلی است. گرچه ممکن است دروس گذرانیده شده در دوره‌های قبل در این دوره تکرار شوند و یا دروسی که به آنها در آینده نیاز مبرمی داشته باشند، هرگز ارائه نشوند و در پایان پس از قبولی در امتحان جامع، موضوع پایان‌نامه انتخاب می‌شود.

در دوره‌های دکتری پژوهش‌محور (research based) دانشجو پس از انتخاب استاد راهنما و موضوع رساله دوره‌ای سه تا ۶ ساله را می‌گذراند. در این مدت به تشخیص استاد راهنما یا نیاز دانشجو، دروسی به صورت پراکنده و سازمان‌نیافته و در راستای عنوان رساله گذرانده می‌شود و در نهایت از رساله دفاع می‌شود.

اگرچه در برخی کشورها همچون هلند پیش‌شرط‌هایی برای دفاع از رساله وجود دارد که معمولاً مربوط به چاپ تعداد حداقلی از مقالات علمی با استفاده از رساله است. در این نظام، فراغت از تحصیل به معنای آن است که فرد از دانشجوی وابسته به علم استاد راهنما به دانشمندی مستقل با توانایی تولید علم مبدل می‌شود.

دوره‌های دکتری پژوهش‌محور در کشورمان به عنوان دوره‌هایی “تقاضا محور” شناخته می‌شوند که آموزش و تربیت دانشجوی دکتری و رساله دکتری دانشجو در آنها منطبق بر نیاز ملموس صنعت صورت می‌گیرد.

دوره‌های دکتری پژوهش‌محور از این جهت باعث تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه می‌شوند که دانشجوی دکتری پژوهش‌محور، تحصیل خود را با پروژه‌ای شروع می‌کند که مربوط به نیاز یکی از صنایع یا یکی از دستگاه‌ها است و این نیاز به عنوان موضوع رساله دانشجو قرار می‌گیرد. بنابراین دوره دکتری پژوهش‌محور یک دوره تحصیلی تقاضامحور می‌شود که دانشجو در آن با یک موضوع جدی و واقعی درگیر شده و علاوه بر بالا رفتن سطح علمی کشور نیازی نیز از جامعه برطرف می‌شود.

ملاک‌های معرفی داوطلب دکتری به مصاحبه

ملاک عمل در معرفی افراد، ابتدا نمره فرد و پس از آن اولویت‌های انتخابی داوطلب در فرم انتخاب رشته و پس از آن سهمیه فرد است.

در واقع همانند نظام پذیرش در کنکور سراسری و کنکور کارشناسی ‌ارشد، وقتی فردی بالاترین نمره را دارد، اولویت‌های انتخابی‌اش بررسی می‌شود و اگر در اولویت اول خود پذیرفته شود اولویت‌های بعدی وی دیگر مورد بررسی قرار نمی‌گیرد و افراد بعدی هم به همین صورت بررسی می‌شوند.

با توجه به اینکه میزان علاقمندی و اولویت‌های انتخابی هر فرد با دیگری متفاوت است و یک نفر ممکن است تنها یک کدرشته و دیگری تمامی ۵۰ کدرشته محل را در فرم خود درج کند و نظام پذیرش نیمه متمرکز و همراه با مصاحبه دکتری است، چند برابر ظرفیت پذیرش افراد مجاز اعلام می‌شوند تا از بین آنها به ترتیب نمره از بالاترین به دانشگاهها معرفی شوند.

برگرفته از کتاب تکنیک های انتخاب رشته دکتری و مصاحبه دکتری به روش سنجش امیرکبیر